poniedziałek, 1 lutego 2010

Motyw buntu w literaturze


MOTYW BUNTU

Bunt to sprzeciw wobec świata, Boga, konwenansów, który prowadzi do odrzucenia obowiązujących wartości i jest źródłem zmian. Pojawił się już w najstarszych tekstach kultury śródziemnomorskiej, w Biblii i Mitologii. Przypomnijmy choćby Szatana i Prometeusza, pierwszych buntowników przeciwko bóstwom. Literatura jest niezwykle bogata w przeróżne przykłady bohaterów zbuntowanych i można by na ten temat mówić godzinami. Wielu maturzystów, stając przed koniecznością przygotowania 15-minutowej prezentacji na ten temat, ma nie lada problem z doborem materiału. Jak widać nie tylko trudności w znalezieniu przykładów, ale także ich nadmiar może utrudnić przygotowania do matury ustnej z języka polskiego. Jak w związku z tym nie zagubić się w tym bogactwie materiału?
Przede wszystkim należy dokładnie przeanalizować temat. Jeśli jest on bardzo ogólny i każe po prostu przedstawić motyw buntu w literaturze, dobrze jest wybór utworów poprzedzić dokonaniem krótkiej klasyfikacji rodzajów buntu. To z pewnością pomoże wybrać właściwe utwory. A oto krótki przegląd.

Bunt przeciw Bogu

Jego korzenie, jak to zostało już wspomniane, tkwią w Biblii i Mitologii. Z późniejszych tekstów warto wspomnieć "Treny" Kochanowskiego, w których podmiot wyraża swoją niezgodę na śmierć ukochanego dziecka. Motyw buntu to oczywiście III część "Dziadów" Adama Mickiewicza z kluczową dla tego problemu Wielką Improwizacją, która jest pojedynkiem człowieka z Bogiem, walką o władzę nad światem. Utwór ten jest nierozerwalnie związany z innym rodzajem buntu, z buntem przeciw złu świata, o którym będzie jeszcze mowa. Motyw buntu przeciwko Bogu to także "Hymny" Jana Kasprowicza. Podmiot liryczny stara się zrozumieć istotę zła oraz istotę grzechu i pyta Boga o to, kto ponosi odpowiedzialność za ich istnienie.

Bunt przeciw złu świata (wojna, władza, totalitaryzm)
Bunt przeciw władzy, przeciw bezwzględnym rozkazom władcy jest głównym tematem "Antygony" Sofoklesa. Giaur George'a Byrona buntuje się przeciwko niewoli Grecji znajdującej się pod tureckim panowaniem. "Święty Szymon Słupnik" Stanisława Grochowiaka to bunt przeciw okrucieństwu, gwałtom, iluzjom piękna i świętości. Z kolei "Dżuma" Alberta Camusa to nie tylko sprzeciw wobec zła świata, ale także nakaz walki ze złem, nakaz przyjęcia postawy aktywnej, zawsze gotowej do buntu. Protestem przeciw wojnie jest "Na Zachodzie bez zmian" Ericha Marii Remarque'a, ukazujący jej wpływ na psychikę młodego człowieka. Z kolei Gustaw Herling-Grudziński w "Innym świecie" ukazuje bunt przeciw totalitaryzmowi, zniewoleniu, prawom rządzącym życiem w łagrze. Najdobitniejszym przejawem tego sprzeciwu jest samookaleczenie Kostylewa a także głodówka Polaków, zakończona ich uwolnieniem.

Bunt przeciw konwencji
W tym miejscu należy przede wszystkim wymienić "Ferdydurke" Witolda Gombrowicza z obecnym tam buntem przeciw tzw. Formie. Bohaterem zbuntowanym jest tu Józio, który stara się wypracować własną autentyczność. Niestety, ponosi porażkę. Bunt przeciwko konwenansom to oczywiście "Tango" Sławomira Mrożka. Pierwszym pokoleniem zbuntowanym są Eleonora i Stomil, którzy jednak odrzucając jedne normy, stworzyli własne. To staje się źródłem buntu ich syna, Artura, domagającego się przywrócenia dawnych norm. Natomiast w "Moralności pani Dulskiej" możemy zauważyć słaby, zakończony klęską, bunt Zbyszka przeciw kołtunerii.

Wiele problemów nastręcza maturzystom bibliografia przedmiotowa. Oto kilka pozycji, do których warto sięgnąć:
1.M. Janion, Romantyczna wizja rewolucji, [w:] Problemy polskiego romantyzmu, red. M. Żmigrodzka, Z. Lewinówna, Warszawa 1997 (rola buntu w literaturze romantyzmu).
2.A. Camus, Człowiek zbuntowany, Warszawa 2002 (esej filozoficzny).
3.S. Wysłołuch, Bunt wobec sacrum, [w:] Religijne aspekty literatury polskiej XX wieku, red. M. Jasińska-Wojtkowska, Lublin 1997 (bunt przeciw Bogu w literaturze współczesnej).
4.J. Tomkowski, Młoda Polska, Warszawa 2001, rozdz. Bunt i pokora (uwagi na temat "Hymnów" Kasprowicza).