Motyw buntu w literaturze

MOTYW BUNTU

Bunt to sprzeciw wobec świata, Boga, konwenansów, który prowadzi do odrzucenia obowiązujących wartości i jest źródłem zmian. Pojawił się już w najstarszych tekstach kultury śródziemnomorskiej, w Biblii i Mitologii. Przypomnijmy choćby Szatana i Prometeusza, pierwszych buntowników przeciwko bóstwom. Literatura jest niezwykle bogata w przeróżne przykłady bohaterów zbuntowanych i można by na ten temat mówić godzinami. Wielu maturzystów, stając przed koniecznością przygotowania 15-minutowej prezentacji na ten temat, ma nie lada problem z doborem materiału. Jak widać nie tylko trudności w znalezieniu przykładów, ale także ich nadmiar może utrudnić przygotowania do matury ustnej z języka polskiego. Jak w związku z tym nie zagubić się w tym bogactwie materiału?
Przede wszystkim należy dokładnie przeanalizować temat. Jeśli jest on bardzo ogólny i każe po prostu przedstawić motyw buntu w literaturze, dobrze jest wybór utworów poprzedzić dokonaniem krótkiej klasyfikacji rodzajów buntu. To z pewnością pomoże wybrać właściwe utwory. A oto krótki przegląd.

Bunt przeciw Bogu
Jego korzenie, jak to zostało już wspomniane, tkwią w Biblii i Mitologii. Z późniejszych tekstów warto wspomnieć "Treny" Kochanowskiego, w których podmiot wyraża swoją niezgodę na śmierć ukochanego dziecka. Motyw buntu to oczywiście III część "Dziadów" Adama Mickiewicza z kluczową dla tego problemu Wielką Improwizacją, która jest pojedynkiem człowieka z Bogiem, walką o władzę nad światem. Utwór ten jest nierozerwalnie związany z innym rodzajem buntu, z buntem przeciw złu świata, o którym będzie jeszcze mowa. Motyw buntu przeciwko Bogu to także "Hymny" Jana Kasprowicza. Podmiot liryczny stara się zrozumieć istotę zła oraz istotę grzechu i pyta Boga o to, kto ponosi odpowiedzialność za ich istnienie.

Bunt przeciw złu świata (wojna, władza, totalitaryzm)
Bunt przeciw władzy, przeciw bezwzględnym rozkazom władcy jest głównym tematem "Antygony" Sofoklesa. Giaur George'a Byrona buntuje się przeciwko niewoli Grecji znajdującej się pod tureckim panowaniem. "Święty Szymon Słupnik" Stanisława Grochowiaka to bunt przeciw okrucieństwu, gwałtom, iluzjom piękna i świętości. Z kolei "Dżuma" Alberta Camusa to nie tylko sprzeciw wobec zła świata, ale także nakaz walki ze złem, nakaz przyjęcia postawy aktywnej, zawsze gotowej do buntu. Protestem przeciw wojnie jest "Na Zachodzie bez zmian" Ericha Marii Remarque'a, ukazujący jej wpływ na psychikę młodego człowieka. Z kolei Gustaw Herling-Grudziński w "Innym świecie" ukazuje bunt przeciw totalitaryzmowi, zniewoleniu, prawom rządzącym życiem w łagrze. Najdobitniejszym przejawem tego sprzeciwu jest samookaleczenie Kostylewa a także głodówka Polaków, zakończona ich uwolnieniem.

Bunt przeciw konwencji
W tym miejscu należy przede wszystkim wymienić "Ferdydurke" Witolda Gombrowicza z obecnym tam buntem przeciw tzw. Formie. Bohaterem zbuntowanym jest tu Józio, który stara się wypracować własną autentyczność. Niestety, ponosi porażkę. Bunt przeciwko konwenansom to oczywiście "Tango" Sławomira Mrożka. Pierwszym pokoleniem zbuntowanym są Eleonora i Stomil, którzy jednak odrzucając jedne normy, stworzyli własne. To staje się źródłem buntu ich syna, Artura, domagającego się przywrócenia dawnych norm. Natomiast w "Moralności pani Dulskiej" możemy zauważyć słaby, zakończony klęską, bunt Zbyszka przeciw kołtunerii.

Wiele problemów nastręcza maturzystom bibliografia przedmiotowa. Oto kilka pozycji, do których warto sięgnąć:
1.M. Janion, Romantyczna wizja rewolucji, [w:] Problemy polskiego romantyzmu, red. M. Żmigrodzka, Z. Lewinówna, Warszawa 1997 (rola buntu w literaturze romantyzmu).
2.A. Camus, Człowiek zbuntowany, Warszawa 2002 (esej filozoficzny).
3.S. Wysłołuch, Bunt wobec sacrum, [w:] Religijne aspekty literatury polskiej XX wieku, red. M. Jasińska-Wojtkowska, Lublin 1997 (bunt przeciw Bogu w literaturze współczesnej).
4.J. Tomkowski, Młoda Polska, Warszawa 2001, rozdz. Bunt i pokora (uwagi na temat "Hymnów" Kasprowicza).

Motyw holocaustu

Przedstaw różne ujęcia motywu holocaustu w literaturze polskiej odwołując się do wybranych utworów.

Motyw holocaustu zajmuje bardzo wiele miejsca w polskiej literaturze. Na początku warto omówić znaczenie tego terminu oraz początki zagłady. Słowo holocaust jest terminem angielskim, który pochodzi z kościelnej łaciny – holocaustum, z greckiego holo-kautoo – spalam ofiarę w całości. Termin ten stał się synonimem hebrajskiego słowa Szoa oznaczającego całkowitą zagładę, zniszczenie.

Na wstępie warto wspomnieć, że antysemicka polityka wobec Żydów na tak szeroką skalę rozpoczęła się w chwili dojścia Hitlera do władzy w 1933 r. Od tego momentu zaczęto pozbawiać Żydów praw obywatelskich. Główną podstawą tych działań stały się Ustawy Norymberskie z 1935 r. Wymierzono również przeciwko tej społeczności akcję propagandową, wspomaganą przez pseudonaukową teorię Streihera, który stwierdził, że białko zawarte w nasieniu Żydów infekuje organizmy kobiet niemieckich. Jednak prawdziwa gehenna przyszła wraz z II wojną światową. Żydzi zostali odizolowani od reszty społeczeństwa, umieszczani w gettach i zmuszani do pracy. Ostatnim, najbardziej przerażającym etapem tej działalności, stało się wywożenie ludności żydowskiej do obozów zagłady: w Treblince, Bełżcu, Sobiborze czy Chełmnie.

Głęboko w problematyce holocaustu osadzone są „Medaliony” Zofii Nałkowskiej. Ten niewielki dokument hitlerowskich zbrodni powstał w 1946 r. na podstawie zeznań świadków przesłuchiwanych przez Główną Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, w której pracowała autorka. Zadaniem wspomnianej komisji było zbieranie i gromadzenie dokumentów dotyczących eksterminacji ludności dokonanej przez Niemców. Opowiadania są oparte w całości na wstrząsających relacjach świadków tych makabrycznych zbrodni i w związku z tym są przykładem prozy dokumentalnej. Holocaust został przedstawiony przy pomocy suchej relacji, pozbawionej odautorskiego komentarza i dygresji. Bohaterami opowiadań są ludzie, którzy byli uczestnikami tego wojennego koszmaru, a ich wypowiedzi przytacza autorka niemalże dosłownie.

Ważna pozycję wśród utworów poświęconych motywowi holocaustu są opowiadania Tadeusza Borowskiego, będące owocem pobytu autora w Oświęcimiu oraz w Dachau - Allach. W "U nas w Auschwitzu..." holocaust jawi się jako efekt rozwoju cywilizacji: "Zakładamy podwaliny jakiejś nowej, potwornej cywilizacji." Cechą charakterystyczną opowiadań Borowskiego jest mówienie o potwornej, obozowej rzeczywistości, o holocauście, w taki sposób, jakby to była rzecz banalna. ("Między jednym a drugim kornerem za moimi plecami zagazowano trzy tysiące ludzi").

Interesującym utworem o holokauście jest "Los utracony" Imre Kertesza. Utwór opowiada losy żydowskiego chłopca, który, spędziwszy dzieciństwo w obozach, nie potrafi przystosować się do rzeczywistości powojennej. Holocaust stał się dla tego młodego człowieka czymś normalnym, codziennym a obozowa rzeczywistość światem prawdziwym.

Inne utwory poruszające problematykę holocaustu:

H. Grynberg "Żydowska wojna"

J. Kosiński "Malowany ptak"

H. Krall "Zdążyć przed Panem Bogiem"

Szczypiorski "Początek"

A. Frank "Dziennik Anny Frank"

K. Moczarski "Rozmowy z katem"

T. Różewicz "Żywi umierali"

Literatura przedmiotu:

A. H. Rosenfeld, Podwójna śmierć. Rozważania o literaturze holocaustu.

Literatura polska po 1939 roku. Przewodnik encyklopedyczny pod red. M. Witkowicza (Tematy żydowskie w literaturze polskiej)

A. Żbikowski, Żydzi.

Słownik literatury XX wieku (hasło: Getta doświadczenie w literaturze)

A. Ziębińska - Witek, Holocaust: problemy przedstawiania.

A. Ubertowska, Świadectwo, trauma, głos: literackie reprezentacje holocaustu.

S. Buryła, Opisać zagładę. Holocaust w twórczości Henryka Grynberga.

N. Gross, Poeci i Szoa. Obraz zagłady Żydów w poezji polskiej.

Literatura polska wobec zagłady, pod red. Aliny Brodzkiej-Wald, Doroty Krawczyńskiej i Jacka Leociaka.

Motyw wsi w literaturze

Zaprezentuj różne spojrzenia na polską wieś w literaturze renesansu oraz oświecenia.

Wieś, według Encyklopedii PWN, to miejsce zamieszkane przez ludzi trudniących się pracą na roli. Współczesna wieś odbiega już w znacznym stopniu od tej definicji. Coraz więcej w niej gospodarstw agroturystycznych, których właściciele nie zajmują się rolnictwem, utrzymując się z prowadzenia pensjonatów dla turystów. Wieś stała się obecnie również miejscem ucieczki dla dotychczasowych mieszkańców miasta, którzy zmęczeni codziennym hałasem, osiedlają się tam w poszukiwaniu ciszy i spokoju oraz obcowania z przyrodą.
Motyw wsi zdobył sobie w literaturze niezwykłą popularność. Przyciągał artystów różnych epok i różnych kierunków literackich. Szczególne miejsce przypadło temu motywowi w literaturze renesansu i oświecenia. Ogólniając problem, możemy powiedzieć, iż wieś w literaturze renesansowej i oświeceniowej przedstawiana była na dwa, zupełnie od siebie odmienne sposoby. Albo zachwycała swym urokiem, jawiła się jako miejsce szczęśliwe, jako arkadia, albo też ukazywana była jako miejsce wyzysku, biedy, zaniedbania, w którym nie ma miejsca na szczęśliwe życie.
W renesansie do motywu wsi sięgnęli Mikołaj Rej, Jan Kochanowski, Szymon Szymonowic. "Żywot człowieka poczciwego" przedstawia wiejskie życie ziemianina, życie pełne uroków, życie spokojne i uczciwe. Każda pora roku przynosi inne obowiązki i inne przyjemności. Ponadto wieś jednoczy człowieka z przyrodą, a to jest podstawą radości i szczęścia.
Analogiczny obraz wsi zaprezentował Jan Kochanowski. "Pieśń świętojańska o Sobótce" to utwór pochwalny na cześć wsi. Motyw wsi i motyw arkadii stanowią w tym wypadku jedność. Wieś jest miejscem wyjątkowym, pełnym dostatku i radości, umożliwiającym życie dostatnie, uczciwe i pobożne.
W sposób odmienny wykorzystał w swojej twórczości motyw wsi Szymon Szymonowic. W "Żeńcach" wieś nie jawi się już jako arkadia, a jej mieszkańcy to ludzie ciężko pracujący w polu, pilnowani przez okrutnego ekonoma, narzekający na swój los.
Pamiętajmy, że Rej spojrzał na wieś także z innego punktu widzenia. Wspomnieliśmy, iż "Żywot człowieka poczciwego" to obraz wsi szczęśliwej. Ale takie życie wiedzie na wsi ziemianin, szlachcic. Odmienna egzystencja stała się udziałem chłopów. W "Krótkiej rozprawie między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem" poruszył autor między innymi ciężką dolę chłopów, którymi ani szlachta ani duchowieństwo nie przejmują się i nie próbują mu pomóc.
Literatura oświecenia nawązała do motywu wsi szczęśliwej. Przypomnijmy choćby osadzone w nurcie senstymentalnym utwory Franciszka Karpińskiego. Autor, nawiązując do twórczości Wergiliusza, zaprezentował wieś bajkową, sielankową, zamieszkaną przez szczęśliwych ludzi zajmujących się pasterstwem oraz rolnictwem i wiodących żywot najszczęśliwszy z możliwych. Nie jest to jednak jedyna oświeceniowa wizja wsi. Ignacy Krasicki w powieści "Mikołaja Doświadczyńskiwego przypadki" uczynił wieś miejscem zacofanym, a jej mieszkańców przedstawił jako ludzi ciemnych, bezwolnych, ciężko pracujących, nie mających żadnej wiedzy na temat otaczającego ich świata. Odpowiedzialnością za taki stan rzeczy obarczył szlachtę.

Podsumowując, należy podkreślić, że zarówno w literaturze renesansu, jak i literaturze oświecenia, wieś ukazywana była na dwa sposoby: jako miejsce wyidealizowane lub jako miejsce w pełni realistyczne, pełne problemów i wyzysku.

Motyw samotności w literaturze

Edward Munch, Samotność, 1892

Motyw samotności w literaturze

"Samotność jest ciężkim i nieodzownym warunkiem istnienia." - te słowa J. Conrada mogą być idealnym wstępem rozważań o samotności. Któż z nas bowiem nie doświadczył samotności swoim życiu? Jest ona częścią naszej egzystencji i dlatego motyw ten jest tak popularny w literaturze.

Z motywem samotności spotykamy się już w najstarszych tekstach kultury śródziemnomorskiej: w "Biblii" i w "Mitologii". Samotny jest Chrystus, gdy przez czterdzieści dni i nocy pości, doświadcza jej również Prometeusz przykuty do skał Kaukazu, czy też Syzyf nieustannie wtaczający głaz. Podobnie bohaterka Sofoklesa, Antygona, walcząca samotnie o możliwość pochowania brata.

Szczególną popularność zdobył sobie jednak motyw samotności w literaturze romantyzmu. Pisząc prezentację maturalną warto sięgnąć do "Cierpień młodego Wertera" Goethego. Bohater tego utworu czuje się nierozumiany przez otoczenie, doświadcza tak charakterystycznego dla romantyków wyobcowania. Z kolei w "Konradzie Wallenrodzie" Adama Mickiewicza poruszony został problem samotności spiskowca. Bohater sam decyduje się na nią, aby móc wypełnić narzuconą sobie misję. Natomiast "III część Dziadów" przynosi obraz samotnego buntownika, rzucającego wyzwanie Bogu. W Prologu do tego utworu samotność została ukazana jako siła kształtująca wybitne jednostki: "Samotność mędrców mistrzyni".

Motyw samotności jest obecny również w literaturze późniejszych epok. Dominik Cedzyna, bohater opowiadania Stefana Żeromskiego "Doktor Piotr", opuszczony przez syna, odczuwa nieustanne przygnębienie i tęsknotę. Natomiast Doktor Judym ("Ludzie bezdomni") dobrowolnie wybiera samotność, aby spłacić dług wobec społeczeństwa.

Samotność staje się udziałem dekadentów, a doskonałym tego przykładem są utwory Kazimierza Tetmajera "Koniec wieku XIX" i "Nie wierzę w nic", a także "Deszcz jesienny" Leopolda Staffa.

Literatura dwudziestego wieku, inspirowana filozofią egzystencjalną, przynosi smutną prawdę o niemożliwości porozumienia między ludźmi. Warto sięgnąć do "Dżumy" Alberta Camusa, mówiącej o walce z własną samotnością, o szukaniu porozumienia z drugim człowiekiem.

Godna polecenia jest również powieść G. G. Marqueza "Sto lat samotności", która ukazuje ludzi, nad którymi ciąży fatum uniemożliwiające im bliskie relacje z innymi i skazujące ich na samotność.

Na co warto zwrócić uwagę?

Pisząc o samotności zaznacz, że człowiek potrzebuje towarzystwa innych, ale jednocześnie obecność drugiego człowieka nie zawsze likwiduje uczucie osamotnienia (samotność w tłumie). Możesz wspomnieć o popularności internetowych portali społecznościowych, gdzie ludzie szukają znajomych, przyjaciół, a nawet miłości. A wszystko po to, by nie być samotnym.

MOTYW WĘDRÓWKI / PODRÓŻY EDUKACYJNEJ

Motyw wędrówki występuje w literaturze wszystkich epok. Najczęściej jest on związany z edukacją i dojrzewaniem bohatera literackiego. W takiej funkcji w sposób szczególny uobecnił się on w literaturze oświecenia. Panowała wówczas moda na literackie podróże. Warto nadmienić, że w okresie tym ukształtował się nawet specjalny gatunek literacki, tzw. powieść podróżnicza, dla której, co jest oczywiste, motyw podróży stał się motywem nadrzędnym. Na podkreślenie zasługuje wymowa owych wędrówek, która jest niezwykle pesymistyczna. Bohaterowie przekonują się, iż świat jest brutalny i nie ma w nim miejsca na urzeczywistnianie ideałów.
Jedną z realizacji motywu podróży edukacyjnej jest "Kandyd" Woltera. Bohater, którego imię oznacza tu tyle co naiwny, wyrusza z przekonaniem, że "żyjemy na najlepszym z możliwych światów". Taką bowiem wiarą zaraził go jego nauczyciel i towarzysz, filozof Pangloss. Rzeczywistość jednak daleko odbiega od ideału i jedynym wyjściem okazuje się być "uprawianie własnego ogródka", ponieważ praca "to jedyny sposób by uczynić życie znośnym."
Podobną naukę ze swoich podróży wynosi Mikołaj Doświadczyński, tytułowy bohater powieści Ignacego Krasickiego. Wierzy on w wolność, równość i braterstwo, ale przekonuje się, że ideałów tych nie da się wcielić w życie. Dlatego, tak jak Kandyd, decyduje się na "uprawę ogródka". Doświadczyński wraca jako zupełnie inny człowiek. Z typowego Sarmaty przeobraża się w zwolennika reform, który podległych sobie chłopów traktuje z niebywałym szacunkiem i wierzy, że kiedyś dojrzeją i będzie mógł dać im wolność. W realizacji tych ideałów nie przeszkadza mu zdobyta wiedza o świecie i rządzących nim prawach. Widząc, że jego postępowe idee nie cieszą się uznaniem szlachty, decyduje się na ich realizacją w swoim majątku.
"Kubuś Fatalista i jego pan" autorstwa Denisa Diderota to kolejny przykład motywu podróży edukacyjnej. Bohaterowie, wędrując po świecie, zdobywają nowe doświadczenia, poznają wielu ludzi i ich historie. Efektem podróży jest ukształtowanie się w Kubusiu przekonania, że wszystko, co się przytrafia człowiekowi jest z góry zaplanowane, a on sam odgrywa tylko narzuconą mu rolę.
Pisząc o motywie podróży warto również sięgnąć po "Podróże Guliwera" Jonathana Swifta. Lekarz pokładowy, tytułowy Guliwer, po katastrofie swojego statku, rozpoczyna fantastyczną podróż. Odwiedza kolejno krainę Liliputów (karłów), państwo Brobdingnag (olbrzymów), Lapucie (mędrców) oraz Houyhnhnmów (mądrych koni, sprawujących władzę nad ludźmi). Zdobyte doświadczenia odmieniły Guliwera. Stał się człowiekiem tolerancyjnym, szanującym drugiego człowieka i jego odmienność.
Motyw podróży edukacyjnych obecny jest również w epoce romantyzmu. Wystraczy przypomnieć choćby "Kordiana" Juliusza Słowackiego. Bohater tego dramatu, podczas swojej wędrówki po europejskich miastach, poznaje okrutną prawdę o świecie, w którym nie ma prawdziwej miłości, którym rządzi pieniądz a Papierz pozostaje na usługach zaborców. Efektem tej gorzkiej lekcji i zwieńczeniem podróży, staje się monolog na szczycie Mont Blanc. Tam dochodzi do ukształtowania się idei Kordiana: Polska jako Winkelried narodów.
Edukacyjną podróż odbywa także Cezary Baryka, bohater "Przedwiośnia" Stefana Żeromskiego. Jej efektem jest konfrontacja przekazanych mu przez ojca wyobrażeń o Polsce ze smutną rzeczywistością.
Motyw podróży odnajdujemy również w "Ferdydurke" Witolda Gombrowicza. Józio, główny bohater, zmuszony do przeżycia swojego dzieciństwa na nowo, odwiedza miejsca, które staną się źródłem prawdy o świecie. Zrozumie, że życie to nakładanie kolejnych masek.